این گزارش به موضوعاتی مانند ناکارآمدی‌های شیوههای سنتی برگزاری انتخابات، تفاوت‌های انتخابات الکترونیکی و انتخابات رمزگذاری شده پرداخته است.
نشانگان حاکی از آن است که اکنون در کشور ما نیز رایگیری آنلاین نه تنها به شکل تئوریک مورد بحث قرار می‌گیرد، بلکه در بخشهایی چون نظرسنجی‌های گوناگون، گزینش اعضای شوراها، اولیاومربیان مدارس، انجمن‌ها و اصناف، رایگیری به شکل اینترنتی آزموده می‌شود.
انتخابات به عنوان فرآیندی اجتماعی همواره در جهان با چالش‌هایی جدی روبه‌رو بوده است. از انتخابات کشوری کلان گرفته تا سازوکار انتخاب نمایندگان اقشار و اصناف، مدیران سازمان‌های خصوصی و تجاری، باشگاه‌ها، انجمن‌ها و شرکت‌ها، توام با اما و اگرها و باید و نبایدهایی‌ست؛ همه این‌ها فرآیند انتخابات را به پدیدهای حساسیت‌‌زا و چالش‌برانگیز تبدیل کرده است. با در نظر گرفتن تعدد انواع مشارکت در هر انتخاباتی، شاهد گوناگونی زیادی در این چالش‌ها هستیم که شاید از این میان، صحت و امنیت رای‌گیری‌ها، جدی‌ترین و عمومی‌ترین آن‌ها باشد. با این وجود نباید از این نکته غافل بود که آن‌چه می‌تواند تضمین‌کننده سلامت انواع انتخابات باشد، تا اندازه زیادی بستگی به سازوکارهای پیش‌بینی‌شده در مسیر مشارکت‌های انتخاباتی دارد؛ اما این سازوکارها کدامند و چه الزاماتی می‌تواند چالش‌های پیش روی فرآیند انتخابات را به حداقل برساند؟
نحوه رای‌دادن ما در طول دهه‌ها البته تغییر کرده است؛ اما با در نظر گرفتن تحولات و روزآمدی‌ها در عرصه فضای مجازی و فن‌آوری‌های نوپدید، آیا می‌توان گفت امروز در بازه گذار از انتخابات سنتی به انتخابات آنلاین قرار داریم؟ اگر اینطور است، چگونه باید با اقتضائاتی که در این ارتباط پیش روی ما است، مواجه شویم و از امکانات مدرن استفاده کنیم؟
ناکارآمدی‌های شیوههای سنتی برگزاری انتخابات
انتخابات حضوری نه تنها در کشور بلکه در بسیاری از کشورها همچنان رواج دارد و به عنوان یک روش سنتی اجرا می‌شود؛ اما این شکل از انتخابات همواره مشکلاتی را با خود به همراه داشته است. طولانی‌بودن و تکرارپذیری چندین‌باره روند شمارش آرا از آسیب‌های مهم انتخابات سنتی است که منجر به نبود اطمینان در این ارتباط می‌شود.
در بیشتر سامانه‌های انتخابات سنتی، آرا فقط توسط نمایندگان احزاب یا اشخاص ثالث مورد اعتماد تایید می‌شود، ازاین‌رو به‌طورکلی امکان بررسی ایمن شمارش آرا برای رای‌دهندگان وجود ندارد. پایین‌بودن میزان امنیت و درستی انتخابات یکی دیگر از دردسرهای انتخابات سنتی است. همچنین یکی از آسیب‌های انتخابات به روش سنتی که موجب کاهش میزان مشارکت مردم می‌شود، زمان‌بربودن است. اگر یک رای‌دهنده بخواهد در انتخابات سنتی از هر نوعی شرکت کند، ناچار است که تن به هزینه بدهد و زمان بگذارد و مسافتی را بپیماید تا به مراکز برگزاری انتخابات برسد و گاهی افراد به سبب نگهداری از فرزندان، توانیاب‌بودن، ناتوانایی جسمی و محدودیت فیزیکی، امکان مشارکت در انتخابات را نمی‌یابند. از دیگر مصداق‌های ناکارآمدی رایگیری به روش سنتی باید به بالابودن هزینه‌ها، پایین‌بودن دقت و نبود حفظ حریم خصوصی مشارکت‌کنندگان اشاره کرد.
رایگیری الکترونیکی تا انتخابات رمزگذاری
الزام روی‌آوردن به روش‌های مدرن انتخابات، روندی تدریجی است که با آمدن فناوری‌هایی چون رایانه، اینترنت و تلفن همراه ارتباط دارد. از زمان همگانی‌شدن اینترنت در پایانه سده ۲۰، کشورهای گوناگون در حال آزمایش رایگیری الکترونیکی هستند و امروز در برخی از آن‌ها استفاده از این فناوری‌ها در انتخابات یا همه‌پرسی‌ها، بخشی عادی از روند انتخابات را تشکیل می‌دهد.
انتخابات غیرحضوری را به‌طور کلی می‌توان به دو نوع اصلی تقسیم‌بندی کرد؛ یکی اینترنتی و با استفاده از دستگاه‌های رایگیری الکترونیکی که توسط نمایندگان دولتی یا مقام‌های مستقل انتخاباتی دیده‌بانی می‌شود. نوع دوم هم انتخابات اینترنتی از راه دور است که در آن رایگیری با کامپیوتر شخصی، تلفن همراه یا ارتباط تصویری و تنها با حضور رای‌دهنده انجام می‌پذیرد و به شکل فیزیکی توسط نمایندگان دستگاه‌های دولتی دیده‌بانی نمی‌شود.
نشانگان حاکی از آن است که اکنون در کشور ما نیز رایگیری آنلاین نه تنها به شکل تئوریک مورد بحث قرار می‌گیرد، بلکه در بخشهایی چون نظرسنجی‌های گوناگون، گزینش اعضای شوراها، اولیاومربیان مدارس، انجمن‌ها و اصناف، رایگیری به شکل اینترنتی آزموده می‌شود.
دست‌آوردهای فن‌آوری انتخابات
احسان صفری-کارشناس نرم‌افزارهای مبتی بر بلاکچین، در ارتباط با شیوه کارکرد فناوری‌های مدرن در عرصه انتخابات می‌گوید:«با پیدایش اینترنت و رشد فن‌آوری اطلاعات، پدیده انتخابات الکترونیکی به وجود آمده است که مشکلات رایگیری به روش سنتی از جمله نیاز به حضور فیزیکی رای‌دهندگان و هزینه‌بر بودن بالای برگزاری را تا اندازه‌ای مرتفع می‌کند. با این وجود، این روش جدید رایگیری هم خالی از اشکال نبوده و آسیب‌هایی متوجه آن است».
«از آن‌جا که اطلاعات درج‌شده در این سامانه‌ها در هر حال تنها بر روی یک پایگاه داده ذخیره می‌شود، امکان مورد حمله قرارگرفتن و خدشه‌دارشدن آن همواره وجود دارد؛ بنابراین یک اصل مهم در انتخابات یعنی قابل اعتمادبودن و سلامت آن در این روش ممکن است در خطر باشد و برای همین شاید نتوان اطمینان کافی از سلامت نتیجه رایگیری داشت.» «اما با تکامل بیشتر روش‌های نوین را‌گیری، راهکاری که امروز برای تضمین امنیت فضای الکترونیکی پیشنهاد می‌شود، استفاده از فن‌آوری زنجیره بلوکی-بلاکچین است».
«در بلاکچین، داده‌ها و اطلاعات به‌جای این‌که فقط در یک پایگاه ذخیره شود، در چندین نسخه و در پایگاه‌های گوناگونی نگهداری می‌شود. هر یک از این پایگاه‌های داده بر اطلاعات دیگری دیده‌بانی دارد و در صورت بروز هرگونه مغایرت و دستکاری اطلاعات، پایگاه متخلف از شبکه کنار گذاشته می‌شود. به این ترتیب، حتی با امکان ایجاد خطر مخدوش‌شدن یا مورد حمله‌قرارگرفتن هریک از این پایگاه‌ها، نسخه‌های موجود در پایگاه‌های دیگر قابل مراجعه و بهره‌برداری خواهد بود».
«یکی از نتایج تجربه‌شده و با ارزش انتخابات غیرحضوری و آنلاین، بالارفتن نرخ مشارکت رای‌دهندگان است. مشارکت پایین به سبب لزوم حضور فیزیکی و صرف زمان و هزینه برای حضور شرکت‌کنندگان در محل رایگیری، همواره از دغدغه‌های اصلی برگزارکنندگان انتخابات حضوری شمرده می‌شود؛ این در حالی‌است که در انتخابات آنلاین، تنها دسترسی به اینترنت کافی است تا رای‌دهندگان از هر نقطه دنیا و با صرف کمترین زمان در انتخابات مشارکت داشته باشند. به این ترتیب افزون بر کاهش چشمگیر هزینه‌های برگزاری انتخابات، مستنداتی وجود دارد که رایگیری به روش آنلاین موجب افزایش انگیزه رای‌دهندگان برای مشارکت در انتخابات شده است».
«در ارتباط با این مستندات به‌عنوان نمونه می‌توان به رشد ۳۰۰ درصدی شرکت‌کنندگان در انتخابات نظام‌مهندسی استان کردستان، همچنین افزایش مشارکت در انتخابات نظام کاردانی در سال ۱۴۰۰ اشاره کرد. در حقیقت بلاکچین فضایی است که بدون آن‌که لازم باشد به فرد یا افرادی اطمینان کنیم، می‌توانیم رای‌گیری‌ها را انجام داده و به نتیجه رساند.» «به این ترتیب شاهد هستیم که پس از این تجربه‌های موفق، گروه‌های گوناگون اجتماعی از اصناف و انجمن‌ها گرفته تا حزب‌ها و تشکل‌های مردمی به انتخابات آنلاین اقبال نشان می‌دهند و این روند را بیشتر پاسخگوی دغدغه‌های خود در این شکل از مشارکت اجتماعی ارزیابی می‌کنند».
انتخابات آنلاین و جلب اعتماد
با وجود مزیت‌های قابل‌توجه شیوههای جدید رایگیری که تا این‌جا شمرده شد اما در نظرگرفتن اقتضائات و ملزومات موثر در مقبولیت و فراگیرشدن این روش‌ها نیز تعیین‌کننده خواهد بود.
مهدی قادری-کارشناس شیوههای آنلاین، در این باره می‌گوید:«در نظام انتخابات سنتی، وقتی شما یک رای را در صندوق پلمپ‌شده می‌اندازید، از نظر فیزیکی بر مهر و موم‌بودن صندوق اشراف دارید؛ اما امکان دیده‌بانی بر ادامه روند انتخابات یعنی شمارش نتیجه نهایی را ندارید.» «حالا چالش اینجاست که در رایگیری الکترونیکی، از اساس هیچ‌یک از بازه‌های برگزاری انتخابات برای شما قابل لمس نیست؛ به این ترتیب بر ما آشکار نیست که روند برگزاری انتخابات الکترونیکی چگونه انجام می‌شود و آیا آرا دستکاری می‌شود یا نه. به این ترتیب سامانه‌های انتخابات الکترونیکی در واقع همان فضای برگزاری انتخابات فیزیکی و حضوری را الکترونیکی کرده‌اند؛ یعنی شما همچنان ناچار از اعتمادکردن به یک نهاد مرکزی هستید. وقتی شما رای خود را در یک سامانه الکترونیکی ثبت می‌کنید، رای‌تان در یک پایگاه داده ثبت می‌شود کــه همواره با خود نگرانی‌هایی به همراه دارد.» «نگرانی‌هایی از این‌دست که آیا رای ثبت‌شده در پایگاه داده همان رای شما است، آیا این رای شمارش می‌شود و دیگر این که چـه تضمینی وجود دارد که در این آرا خدشه و تغییر انجام نشده باشد؟»
«بنابراین به‌نظر می‌رسد بخش بزرگی از این نگرانی‌ها که همچنان در انتخابات به روش الکترونیکی پابرجا است، در سامانه‌های رایگیری مبتنی بر بلاکچین برطرف می‌شود؛ چرا که وقتی رای خود را از این طریق ثبت می‌کنید، شما یک خروجی رمزگذاری‌شده رای دارید و می‌توانید در مرورگرهای مبتنی بر بلاکچین مشاهده کنید کـه رای مورد نظر شما ثبت شده و این‌گونه نیست که فقط نمایشی در یک صفحه رابط کاربری باشد».
«به عبارت دیگر شما یک لینک رهگیری در اختیار دارید که با دنبال‌کردن آن می‌توانید بر ثبت و اصالت رای‌تان و در واقع بر کلیت فرآیند رایگیری پایش و از آن اطمینان داشته باشید. در این فرآیند، همچنین برای حفظ محرمانگی و ره‌بانی از آرا، اطلاعات هویتی فرد رای‌دهنده به شکل رمزشده ذخیره می‌شود».
فن‌آوری و انتخابات ایمن
کاوه مشتاق- کارشناس فن‌آوری اطلاعات درباره چشم‌انداز پیش‌رو می‌گوید: «امروز می‌توان گفت که فن‌آوری بلاکچین در مقایسه با دیگر سکوها و پلتفرم‌های رایگیری آنلاین، امکان انتخابات غیرحضوری امن و سالم را تقریباَ بدون نقص و مطمئن برای ما فراهم کرده است».
«نکته مهمی که در این ارتباط باید در نظر گرفت، لزوم استفاده از یک سامانه رسیدن به هویت یکپارچه در این فرآیند است که هویت رای‌دهندگان را برای مشارکت‌های انتخاباتی با دقت تشخیص داده و اثبات کند». «با این وجود می‌توان شکل‌های تکامل‌یافته‌تری را هم در مقوله انتخابات غیرحضوری متصور بود که می‌تواند با ظرفیت‌های ایجادشده در عرصه هوش مصنوعی، به ایجاد سامانه‌های خودکار و با کمترین دخالت انسانی منجر شود.» «طبیعی است که روندهای تکاملی در بخش تکنولوژی در ارتباط با برگزاری انتخابات نیز همچون دیگر شاخه‌ها به رشد و تکامل خود ادامه خواهند داد و متوقف نخواهند شد؛ اما یک نقطه عطف در پیشینه تاریخی برگزاری انتخابات و رای‌گیری‌ها، امروز به جرات می‌توان گفت فن‌آوری بلاکچین، بی‌نقص‌ترین و امن‌ترین شیوه برگزاری انتخابات تا امروز را در اختیار ما قرار داده است».
علی ناصریان و رزیتا اسکویی نیز در جستاری که در دومین کنفرانس بین‌المللی تحقیقات بین‌رشته‌ای مهندسی ایران و جهان اسلام ارائه شده، در ارتباط با زنجیره بلوکی و استفاده از آن برای رایگیری آنلاین نوشته‌اند: «در انتخابات سنتی هنوز از یک سامانه متمرکز استفاده می‌شود و یک نهاد وجود دارد که فرآیند آن را مدیریت می‌کند. برخی از مشکلات موجود در بسیاری از سامانه‌های انتخابات الکترونیکی متمرکز با سازمان‌هایی است که کنترل کامل بر پایگاه داده و سامانه رایگیری دارند».
«امکان دسترسی به پایگاه داده، فرصت‌های چشمگیری برای دستکاری داده‌ها به وجود می‌آورد و سبب سلب اعتماد عمومی می‌شود. فن‌آوری بلاکچین، یک راهکار برای این مشکل معرفی می‌شود که مبتنی بر بستری غیرمتمرکز بوده و کل پایگاه داده متعلق به بسیاری از کاربران است. استفاده از فن‌آوری بلاکچین در سامانه‌های رایگیری الکترونیکی، می‌تواند برخی از چالش‌های موجود در سامانه‌های سنتی را از میان بردارد».
آگاهیرسانی همگام با تحولات
نقش آموزش و آگاهیرسانی عمومی در مواجهه با پدیده‌های گوناگون اجتماعی امری است که همواره از سوی جامعه‌پژوهان و متخصصان اندیشه‌ورز مورد توجه و تاکید قرار می‌گیرد.
جامعه برای پذیرش پدیده‌ها یا برای شیوه بهره‌برداری از ابزار یا در تعاملات اجتماعی خود، نیاز به آگاهیرسانی دارد. در ارتباط با شناخت فن‌آوری‌های نوین در عرصه‌های اجتماعی نیز به‌نظر می‌رسد نیاز به آموزش و درک سازوکارها به سبب ویژگی‌های علمی و فنی از اهمیت ویژه برخوردار است؛ اما این آگاهی‌رسانی‌ها در چه بخشهایی باید صورت بگیرد؟
رضا قربانی-عضو هیات مدیره سازمان نظام صنفی رایانه‌ای در این باره معتقد است:«رسانه‌های ارتباط‌جمعی از مهم‌ترین عرصه‌های آگاهیرسانی جمعی شمرده می‌شود و در خصوص مشارکت‌های اجتماعی و فن‌آوری‌های نوین از جمله انتخابات الکترونیکی نیز می‌توان از ظرفیت رسانه‌ها بهره‌مند شد.» «آموزش مبانی فنی، همچنین ویژگی‌های عمومی شیوههای جدید برگزاری انتخابات و از جمله فن‌آوری بلاکچین می‌تواند در شناخت و درک عمومی از کارکرد این نوآوری‌ها بسیار مفید باشد».
«تا کنون تجربه‌های موفقی از برگزاری انتخابات با استفاده از فن‌آوری‌هایی چون بلاکچین داشته‌ایم و تبیین دلایل این موفقیت‌ها در عرصه عمومی می‌تواند به شناخت بهتری از سازوکارهای چنین شیوه‌هایی منجر شود.» «در مجموع می‌توان گفت اهمیت آگاهیرسانی و آموزش در بخش فن‌آوری‌های نوین انتخابات به اندازه‌ای است که میزان پذیرش عمومی و جایگزینی این شیوه‌ها با شکل‌های سنتی‌تر انتخابات، نسبت مستقیمی با درک نسبی افراد جامعه از کارکردها و ماهیت آن‌ها دارد».
مهدی قادری-کارشناس شیوههای آنلاین برگزاری انتخابات نیز در ارتباط با اهمیت آموزش در بخش مشارکت‌های اجتماعی و انتخابات می‌گوید:«آموزش و فرهنگ‌سازی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که در مواجهه با شیوههای جدید برگزاری انتخابات با آن‌ها روبه‌رو هستیم. این آموزش‌ها به ویژه در خصوص رای‌دهندگان اهمیت بیشتری پیدا می‌کند، چرا که در این ارتباط با یک تغییر و جابه‌جایی بزرگ روبه‌روییم. رای‌دهندگانی که پیش از این به مراجعه حضوری به صندوق رای خو گرفته‌‌اند، امروز خود را با پدیدهای روبه‌رو می‌بینند که آنان را به مشارکت در انتخابات از راه رایانه‌های شخصی و تلفن‌های همراه فرا می‌خواند. می‌دانیم که طیف گسترده‌ای از افراد در انتخابات مشارکت دارند؛ از به اصطلاح جوانان رای‌اولی گرفته تا افراد مسنی که ممکن است آشنایی چندانی با طرز کار رایانه، اینترنت و حتی تلفن‌های همراه نداشته باشند. بر این اساس، ضرورت دارد آموزش و اطلاع‌رسانی در بخش انتخابات الکترونیکی در سطوح گوناگونی دنبال شود تا همه اقشار اجتماع امکان مشارکت در انتخابات گوناگون را داشته باشند. به این ترتیب می توان نتیجه گرفت که میزان مقبولیت و پذیرش شیوههای نوین رایگیری تا اندازه زیادی وابسته به آموزش‌هایی خواهد بود که به افراد جامعه ارائه می‌شود».
چشم‌انداز و اهمیت زیرساخت
در یک جمع‌بندی ساده، به نظر می‌رسد گذار انتخابات از سنتی به شیوههای مدرن، در چشم‌انداز مشارکت‌های اجتماعی، پدیدهای ناگزیر خواهد بود. چرایی این گزیرناپذیری، تنها روند گسترش و توسعه فناوری و جهان مجازی نیست بلکه بایسته‌های بیشتری از شمار تغییر در الگوهای اجتماعی و دگردیسی‌های رفتاری جامعه‌ها نیز در این ارتباط اهمیت بسزا یافته است.
برای نمونه، همه‌گیری جهانی کرونا نشان داد که مناسبات کلان اجتماعی به‌دنبال بروز پدیده‌هایی از این‌دست، چگونه تحت تاثیر قرارگرفته و متحول می‌شود؛ اما پیش‌نیازهای رسیدن به دگردیسی در انتخابات، زیرساخت‌های اطمینان بخش و به دقت طراحی‌شده است که هم‌اکنون از سوی برخی موسسه‌های فناوری دنبال می‌شود و حتی نخستین گام‌ها را برداشته‌اند و در جایگاه پیشگامان ایجاد چشم‌انداز در انتخابات آنلاین، نقش بازی می‌کنند.
برای مطالعه نسخه اصلی این گزارش روی لینک زیر کلیک کنید.
