ارز دیجیتال بانک مرکزی یک ابزار دیجیتالی با امنیت بالا است که مانند اسکناس کاغذی؛ وسیله پرداخت، واحد حساب و ذخیره ارزش محسوب می‌شود و برای پیش‌گیری از جعل مانند ارز کاغذی، هر واحد آن به‌طور منحصربه‌فرد قابل شناسایی است.
بانک‌های مرکزی به‌طور فزاینده‌ای به ارزهای دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) توجه نشان داده‌اند و تقریباً ۹۰ درصد از بانک‌های مرکزی جهان در حال پیگیری این پروژه‌ها هستند. حتی می‌شود این‌طور گفت که امروز، این شکل از پول عمومی منتشرشده‌ی دیجیتالی در خط مقدم نوآوری بانک‌های مرکزی در فضای پولی قرار گرفته است.
استقبال روزافزون از ایجاد ارز دیجیتال بانک‌های مرکزی چند دلیل اصلی دارد. اما قبل از اینکه به این دلایل بپردازیم، لازم است با مفهوم ارز دیجیتال بانک مرکزی آشنا شویم.
CBDC چیست؟
ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) که به آن فیات دیجیتال یا پول پایه دیجیتال نیز گفته می‌شود، یک ارز دیجیتالی است که توسط یک بانک مرکزی – و نه یک بانک تجاری- صادر می‌شود. به عبارت ساده‌تر، CBDC یک ابزار دیجیتالی با امنیت بالا است و برای پیش‌گیری از جعل مانند ارز کاغذی، هر واحد آن به‌طور منحصربه‌فرد قابل شناسایی است.
گزارشی از بانک تسویه‌های بین‌المللی (BIS) بیان می‌کند که، اصطلاح «ارز دیجیتال بانک مرکزی» به‌خوبی تعریف نشده و «بیشتر تصور می‌کنند که این یک شکل جدید از پول بانک مرکزی و متفاوت از موجودی در پس‌انداز سنتی یا حساب پرداخت است.»
مفهوم فعلی CBDCها از بیت‌کوین و رمزارزهای مبتنی بر بلاک‌چین الهام گرفته شده است، اما با این نوع از رمزارز و ارز دیجیتال تفاوت دارد؛ چراکه CBDC توسط یک نهاد دولتی صادر می‌شود؛ وضعیت قانونی آن مشخص است و پول رسمی محسوب می‌شود. معماری پیاده‌سازی سی بی دی سی در سطح خرده‌فروشی عموماً از هیچ نوع دفتر کل توزیع‌شده مانند زنجیره بلوکی استفاده نمی‌کند؛ یا نیازی به آن ندارد.
دلایل استقبال بانک‌های مرکزی از CBDC
به‌طور مشخص، عواملی که علاقه بانک‌های مرکزی را به CBDCها برانگیخته است، می‌توان این‌طور برشمرد:
- اول اینکه در جهان مالی امروز، استفاده از پول نقد به‌سرعت کاهش یافته است . این روند می‌تواند نقش سنتی بانک‌های مرکزی را به‌عنوان تنها منبع عرضه پول عمومی در بسیاری از اقتصادها به حاشیه ببرد. این تهدید بانک‌های مرکزی را وادار کرده تا به ارزیابی مجدد نقش خود در سیستم پولی بپردازند.
- عامل دیگر علاقه‌ی فزاینده به دارایی‌های دیجیتال خصوصی است که رقابت شدیدی با بانک‌های مرکزی را نشان می‌دهد. منابع مختلف نشانگر سهم معنی‌داری از مصرف‌کنندگان در سراسر جهان است که به‌طور فعال در تجارت، معاملات یا نگهداری دارایی‌های دیجیتال، با نرخ‌های بالا به‌ویژه در بازارهای نوظهور، درگیر هستند.
- پتانسیل ارز دیجیتال بانک مرکزی در کاهش هزینه‌های تراکنش بین مرزی و افزایش شمول مالی (فراگیری مالی) هم از دیگر عواملی است که روی آوردن بانک‌های مرکزی به این شکل از پول را شدت می‌دهد.
- بسیاری از بانک‌های مرکزی به دنبال ایجاد حاکمیت محلی بیشتر بر روی سیستم‌های پرداخت جهانی هستند و CBDC ظرفیت بسیار بالایی برای شکل دادن به این نوع حاکمیت دارد.
انواع ارز دیجیتال بانک مرکزی
بسته به اهداف موردنظر بانک مرکزی و موارد استفاده، CBDCها را می‌توان بر پایه‌ی انواع مدل‌های فناوری مستقر کرد. اولین نکته‌ای که باید به آن توجه داشته باشیم، این است که ارزهای دیجیتال بانک مرکزی لزوماً به فناوری‌های غیرمتمرکز متکی نیستند، بلکه می‌توانند توسط نمایندگان بانک مرکزی به شکل‌های مختلف مدیریت شوند.
بنابراین، بر خلاف تصوری که ممکن است عموم مردم نسبت به ارز دیجیتال بانک مرکزی داشته باشند، انواع مختلفی از مدل‌های عرضه و بهره‌برداری CBDCها وجود دارد. حتی آن‌طور که پیش‌بینی می‌شود، در آینده مدل‌های متعدد و بیشتری از CBDCها هم به عرصه خواهند آمد. اما در این فرصت چند مدل اصلی ارز دیجیتال بانک مرکزی را که تا امروز بیشتر موردتوجه قرار گرفته، مرور می‌کنیم.
به‌طورکلی تا امروز سه نوع ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) پیشنهاد شده یا توسعه یافته است.
CBDC خرده‌فروشی: این نوع CBDC شبیه پول نقد سنتی است که ممکن است برای خریدهای فوری استفاده شود و برای استفاده عمومی در نظر گرفته شده است. کیف پول‌های دیجیتالی که توسط بانک مرکزی یا واسطه‌های مجاز کنترل می‌شوند می‌توانند برای دسترسی به CBDCهای خرده‌فروشی استفاده شوند.
CBDC عمده‌فروشی: CBDCهای عمده‌فروشی برای استفاده در تسویه و تراکنش بین‌بانکی توسط سازمان‌های مالی ازجمله بانک‌ها و پردازشگرهای پرداخت طراحی شده‌اند. آن‌ها می‌توانند کارایی سیستم‌های مالی را بهبود بخشند و خطر شکست تسویه‌حساب را کاهش دهند.
CBDC هیبریدی: این نوع ارز دیجیتال ملی ویژگی‌های CBDCهای خرده‌فروشی و عمده‌فروشی را ترکیب می‌کند. CBDCهای ترکیبی می‌توانند هم برای معاملات مصرف‌کننده و هم برای تسویه‌حساب‌های بین‌بانکی استفاده شوند و یک سیستم مالی کارآمدتر و یکپارچه‌تر ایجاد کنند.
پیاده‌سازی CBDC
یک ارز دیجیتال بانک مرکزی احتمالاً با استفاده از پایگاه داده‌ای که توسط بانک مرکزی، دولت یا نهادهای مورد تأیید بخش خصوصی اداره می‌شود، شکل اجرایی پیدا می‌کند. در پایگاه داده با حفظ حریم خصوصی و رمزنگاری مناسب اطلاعات پولی و دارایی نهادها، افراد و شرکت‌ها ذخیره می‌شود.
برخلاف ارزهای رمزنگاری‌شده، یک ارز دیجیتال بانک مرکزی به‌صورت متمرکز کنترل می‌شود؛ حتی اگر در یک پایگاه داده توزیع‌شده باشد. بنابراین یک بلاک‌چین یا سایر دفتر کل توزیع‌شدهاحتمالاً موردنیاز یا مفید نخواهد بود.
مشخصه‌ها
CBDC یک ابزار دیجیتالی با امنیت بالا است که مانند اسکناس کاغذی؛ وسیله پرداخت، واحد حساب و ذخیره ارزش محسوب می‌شود و برای پیش‌گیری از جعل مانند ارز کاغذی، هر واحد آن به‌طور منحصربه‌فرد قابل شناسایی است.
DFC ارز دیجیتال فیات، همراه با سایر اشکال ارز ، بخشی از عرضه پول پایه است. به‌این‌ترتیب، DFC همانند ارز فیزیکی یک بدهی بانک مرکزی و یک ابزار حامل دیجیتالی است که می‌تواند توسط انواع سیستم‌ها و خدمات پرداخت دیجیتال ذخیره شده و انتقال یابد. اعتبار ارز دیجیتال فیات مستقل از سیستم‌های پرداخت دیجیتالی است که ارز دیجیتال فیات را ذخیره و منتقل می‌کنند.
پیشنهادات برای اجرای CBDC اغلب شامل ارائه حساب‌های عمومی بانکی در بانک‌های مرکزی برای همه شهروندان است.
تأثیر ارز دیجیتال مرکزی بر اقتصاد
ارز دیجیتال فیات در حال حاضر توسط دولت‌ها و بانک‌های مرکزی مورد مطالعه و آزمایش قرار گرفته تا به پیامدهای مثبت و یاری‌رسان در شمول مالی، رشد اقتصادی، نوآوری تکنولوژیک و افزایش کارایی تراکنش‌ها پی ببرند. در ادامه لیستی از مزایای بالقوه ارز فیات آمده است.
- کارایی فناوری: به‌جای اتکا به واسطه‌هایی مانند بانک‌ها و اتاق‌های پایاپای، انتقال پول و پرداخت‌ها می‌تواند بلادرنگ و مستقیماً از پرداخت‌کننده به گیرنده انجام شود.
کارکرد بلادرنگ چند مزیت عمده دارد:
- ریسک را کاهش می‌دهد: پرداخت برای کالاها و خدمات اغلب باید به‌موقع انجام شود و زمانی که تأیید پرداخت کند است، بازرگانان معمولاً خطر عدم موفقیت برخی از پرداخت‌ها در ازای خدمات سریع‌تر به مشتریان را می‌پذیرند. هنگامی‌که این خطرات با تأیید پرداخت فوری از بین می‌روند، تاجران دیگر نیازی به استفاده از واسطه برای مدیریت ریسک یا جذب هزینه ریسک ندارند.
- پیچیدگی را کاهش می‌دهد: تاجران نیازی به پیگیری جداگانه تراکنش‌هایی که کند هستند (جایی که مشتری ادعا می‌کند پرداخت کرده است اما پول هنوز نرسیده است) ندارند، بنابراین صف انتظار حذف می‌شود که می‌تواند فرآیند تراکنش را از پرداخت تا تحویل کالا/خدمات ساده‌تر کند.
- هزینه‌های تراکنش را کاهش می‌دهد (یا حذف می‌کند): سیستم‌های پرداخت فعلی مانند ویزا، مسترکارت، امریکن اکسپرس و غیره دارای کارمزدی در هر تراکنش هستند و کاهش یا حذف این کارمزدها می‌تواند منجر به کاهش گسترده قیمت و افزایش پذیرش پرداخت‌های دیجیتال شود.
- شمول مالی: حساب‌های پول مطمئن در بانک‌های مرکزی می‌تواند ابزاری قوی برای شمول مالی باشد که به هر مقیم یا شهروند قانونی اجازه می‌دهد یک حساب بانکی پایه رایگان یا کم‌هزینه داشته باشد.
- جلوگیری از فعالیت غیرقانونی: CBDC این امکان را برای بانک مرکزی فراهم می‌کند که مکان دقیق هر واحد پول را پیگیری کند. ردیابی را می‌توان به وجه نقد تعمیم داد به این صورت که گزارش شماره سریال اسکناس‌های مورد استفاده در هر تراکنش به بانک مرکزی ملزم گردد. این ردیابی چند مزیت عمده دارد.
- جمع‌آوری مالیات: اجتناب از پرداخت مالیات و فرار مالیاتی را بسیار دشوارتر می‌کند، زیرا استفاده از روش‌هایی مانند بانک‌داری خارج از کشور و اشتغال گزارش‌نشده برای پنهان کردن فعالیت‌های مالی از بانک مرکزی یا دولت غیرممکن می‌شود.
- مبارزه با جرم و جنایت: تشخیص فعالیت مجرمانه (با مشاهده فعالیت‌های مالی) را بسیار آسان می‌کند و در نتیجه به آن پایان می‌دهد.
- اثبات تراکنش: یک رکورد دیجیتالی وجود دارد که ثابت کند پول بین دو طرف تغییر کرده، که از مشکلات ذاتی پول نقد مانند فریبکاری در معامله، سرقت پول نقد و شهادت‌های متناقض جلوگیری می‌کند.
- حفاظت از پول به‌عنوان یکی از خدمات عمومی: ارزهای دیجیتال صادر شده توسط بانک‌های مرکزی جایگزینی مدرن برای پول نقد فیزیکی – که منسوخ شدن آن در حال پیش‌بینی است- فراهم می‌کند.
- ایمنی سیستم‌های پرداخت: یک ابزار پرداخت دیجیتالی امن و استاندارد که توسط بانک مرکزی صادر و اداره می‌شود و به‌عنوان ابزار پرداخت دیجیتال ملی مورد استفاده قرار می‌گیرد، اعتماد به سیستم‌های پولی تحت کنترل خصوصی را افزایش داده و اعتماد را به کل سیستم پرداخت ملی بالا می‌برد؛ درحالی‌که رقابت در سیستم‌های پرداخت را نیز تقویت می‌کند.
- حفظ درآمد سینیورژ: انتشار ارز دیجیتال عمومی از کاهش قابل‌پیش‌بینی درآمد سینیورژ برای دولت‌ها، در صورت عدم استفاده از پول نقد فیزیکی جلوگیری می‌کند.
- رقابت بانکی: ارائه حساب‌های بانکی رایگان در بانک مرکزی که امنیت کامل سپرده‌های پولی را ارائه می‌دهد، می‌تواند رقابت بین بانک‌ها را برای جذب سپرده‌های بانکی تقویت کند. به‌عنوان مثال با ارائه سپرده‌های دیداری با سود به مشتریان.
- انتقال سیاست پولی: انتشار پول پایه بانک مرکزی از طریق انتقال به مردم می‌تواند کانال جدیدی برای انتقال سیاست پولی باشد. عرضه پول نسبت به ابزارهای غیرمستقیم مانند تسهیل کمی و نرخ بهره، احتمالاً راه را به سمت یک سیستم بانکی ذخیره کامل هدایت می‌کند. در آزمایش یوان دیجیتال در شهر شنژن، CBDC با یک تاریخ انقضا که باعث تشویق به خرج کردن و جلوگیری از ورود پول به حساب پس‌انداز می‌شد، برنامه‌ریزی و در نهایت ۹۰ درصد کوپن‌ها در مغازه‌ها خرج شد.
- امنیت مالی: CBDC عمل بانک‌داری ذخایر کسری را محدود می‌کند و طرح‌های تضمین سپرده به‌طور بالقوه در آن کمتر مورد نیاز خواهد بود.
ریسک‌ها و چالش‌های استفاده از ارز دیجیتال بانک مرکزی
با وجود مزایای بالقوه، خطراتی نیز در رابطه با ارزهای دیجیتال بانک مرکزی وجود دارد.
- عدم واسطه‌گری سیستم بانکی: با توانایی ارائه ارز دیجیتال به‌طور مستقیم به شهروندان، یک نگرانی این است که سپرده‌گذاران از سیستم بانکی خارج شوند. در واقع، در قرن گذشته، بانک‌های تجاری علاوه بر روش‌های متعدد، به لطف سپرده‌گذاری، پول خلق کرده‌اند. آن‌ها به‌طور رسمی از دو روش استفاده کرده‌اند: بانک‌داری ذخیره کسری و نسبت نقدینگی صفر.
- نسبت نقدینگی صفر: امروزه، بانک‌های تجاری در برخی کشورها (ایالات متحده، بریتانیا، اتحادیه اروپا و …) دیگر نیازی به ذخیره الزامی ندارند. در واقع، هر بار که یک نهاد، یک شخص و یک شرکت درخواست وام می‌کند و آن نهاد ضمانت وام ارائه می‌دهد (یک دارایی خصوصی مانند ماشین، ساختمان و …)، بانک به‌طور موقت سپرده جدیدی (پول) ایجاد می‌کند؛ این پول را به آن‌ها قرض می‌دهد و وقتی وام‌گیرنده وام را به‌اضافه سود پرداخت می‌کند، سپرده اولیه حذف می‌شود و بانک سود را نگه می‌دارد. در دنیای واقعی، ذخایر صفر و ذخایر کسری یکسان هستند، زیرا بانک‌ها می‌توانند از ذخایر الزامی اجتناب کنند. CBDC ها کاملاً رزرو شده‌اند، بنابراین اگر شخصی این نوع پول را می‌خواهد، فقط آن را از بانک مرکزی خریداری می‌کند. در این صورت بانک‌های تجاری بدهی یا پول جدیدی ایجاد نمی‌کنند و هیچ سودی عایدشان نمی‌شود. مشتریان ممکن است ایمنی، نقدینگی، قابلیت نقدشوندگی و تبلیغات CBDC را جذاب‌تر بدانند؛ که باعث تضعیف موقعیت ترازنامه بانک‌های تجاری می‌شود. در نهایت، این امر می‌تواند منجر به کاهش بالقوه بانک‌ها شود و در نتیجه موقعیت‌های مالی بانک‌ها را ضعیف‌تر کند.
- متمرکزسازی: از آنجا که بیشتر ارزهای دیجیتال بانک مرکزی به‌جای غیرمتمرکز بودن مانند اکثر ارزهای دیجیتال متمرکز هستند، کنترل‌کننده‌های انتشار CBDC می‌توانند با یک سوئیچ پول را از حساب هر کسی اضافه یا حذف کنند. در مقابل، ارزهای رمزنگاری‌شده با دفتر کل توزیع‌شده مانند بیت‌کوین از این امر جلوگیری می‌کنند؛ مگر اینکه گروهی از کاربران که بیش از ۵۰ درصد قدرت استخراج را کنترل می‌کنند، موافق باشند.
- دلاری‌سازی دیجیتال: یک ارز دیجیتال خارجی که به‌خوبی اداره شده، می‌تواند جایگزینی برای یک ارز محلی شود. اعلام Libra فیس‌بوک منجر به افزایش توجه بانک‌داران مرکزی به CBDCها شد؛ همچنین پیشرفت چین با DCEP به چندین اقتصاد آسیایی کمک کرد که حاکی از برچیده شدن کلی ارزهای محلی است.
- توقف پیشرفت‌های اجتماعی: داده‌های ردیابی مسیرهای پولی می‌تواند منجر به از دست دادن حریم خصوصی مالی شود، اگر اجرای CBDC از حفاظت از حریم خصوصی کافی برخوردار نباشد می‌تواند به تشویق خودسانسوری، زوال آزادی بیان و تشکل و در نهایت به توقف تحولات اجتماعی منجر شود.
۱۰ مزیت مهم ارز دیجیتال بانک مرکزی
حالا که با عوامل استقبال از ارز دیجیتال بانک مرکزی و کاربردهای این ارزها آشنا شدید، لازم است مزیت‌های مهم آن را هم بدانید. از بین مزیت‌های گوناگون ارز دیجیتال بانک مرکزی ۱۰ مزیت مهم‌تر از بقیه است که در ادامه آن‌ها را مرور می‌کنیم.
افزایش کارایی تراکنش‌ها: CBDCها به‌طور بالقوه می‌توانند سیستم‌های پرداخت را ساده کرده و زمان تسویه را کاهش دهند و تراکنش‌های سریع‌تر و راحت‌تر را ممکن کنند.
افزایش شمول مالی: CBDCها می‌توانند دسترسی بیشتری به خدمات مالی برای افراد و مشاغل فراهم کنند.
کنترل بهتر سیاست پولی: CBDCها می‌توانند به بانک‌های مرکزی کمک کنند تا تورم، نرخ بهره و سایر شاخص‌های کلان اقتصادی را به‌طور مؤثرتری مدیریت کنند.
کاهش هزینه‌ها برای بانک مرکزی: CBDCها به‌طور بالقوه می‌توانند هزینه چاپ و گردش پول نقد فیزیکی را کاهش دهند و همچنین نیاز به واسطه در سیستم‌های پرداخت را کاهش دهند.
افزایش امنیت و حفظ حریم خصوصی برای کاربران: CBDCها می‌توانند پرداخت‌های ایمن و مسیری خصوصی‌تر برای انجام تراکنش‌ها را ارائه داده و خطر کلاه‌برداری و سرقت هویت را کاهش دهند.
پتانسیل برای تحریک رشد اقتصادی: CBDCها می‌توانند پرداخت‌های سریع‌تر و کارآمدتری را انجام دهند که به‌نوبه‌ی خود می‌تواند فعالیت و رشد اقتصادی را ارتقا دهد.
تسهیل تراکنش‌های فرامرزی: CBDCها می‌توانند انجام معاملات بین‌المللی را آسان‌تر و ارزان‌تر کنند و نیاز به تبدیل ارز و واسطه‌ها را کاهش دهند.
کاهش فعالیت‌های غیرقانونی: CBDCها به‌طور بالقوه می‌توانند شیوع فعالیت‌های غیرقانونی مانند پول‌شویی و فرار مالیاتی را کاهش دهند. چرا که از این طریق، همه تراکنش‌ها ثبت شده و قابل ردیابی هستند.
ساده‌سازی جمع‌آوری مالیات: CBDCها می‌توانند فرآیند جمع‌آوری مالیات را ساده‌تر کنند، زیرا همه تراکنش‌ها ثبت می‌شوند و ردیابی آن‌ها آسان‌تر است.
ادغام با سایر فناوری‌های نوظهور: CBDCها می‌توانند با سایر فناوری‌های نوظهور مانند بلاک‌چین و قراردادهای هوشمند ادغام شوند و به‌طور بالقوه موارد استفاده و برنامه‌های کاربردی جدید را امکان‌پذیر کنند.
