وقتی سخن از دفاتر کل توزیع شده و بلاکچین به میان می‌آید، معمولاً ذهن‌ها به سوی صنعت مالی و کاربردهای اقتصادی بلاکچین معطوف می‌شود، اما صنعت مالی و کارکردهای اقتصادی تنها یکی از کارکردهای بلاکچین و فنّاوری دفتر کل توزیع شده است.
انتخاباتی امن و آرام با استفاده از سامانه آرامش
یکی از مهمترین کارکردهای فنّاوری دفتر کل توزیع شده و بلاکچین در حوزه برگزاری انتخابات و کارکرد بلاکچین در حوزه سیاست و اجتماع است. در همین راستا شبکه ققنوس اقدام به راه‌اندازی سامانه آرامش به عنوان پلتفرم برگزاری انتخابات بر بستر بلاکچین کرده است تا بتوان با استفاده از این فنّاوری یک انتخابات امن، شفاف و خدشه‌ناپذیر را با سهولت دسترسی و صرفه‌جویی در وقت و هزینه برگزار کرد. برگزاری انتخابات سازمان نظام مهندسی کشور در ۲۹ استان توسط شرکت ققنوس و با استفاده از سامانه آرامش ما را بر آن داشت تا در گفت‌وگو با مهدی قادری مدیر محصول سامانه آرامش درباره چگونگی توسعه این سامانه، چالش‌ها و برنامه‌های پیش رو جویا شویم. آنچه در پی می‌آید مشروح این گفت‌وگو است.
به عنوان اولین پرسش درباره سامانه آرامش برای ما توضیح دهید که این سامانه چیست و نحوه کار آن چگونه است؟
درباره چگونگی پیدایش سامانه آرامش باید گفت که برگزاری یک انتخابات، حال چه در سطح انتخابات درون مدرسه به عنوان یک انتخابات کوچک، تا یک انتخابات بزرگ در سطح یک کشور همواره با یک چالش جدی مواجه است. این چالش که همواره شما باید به یک نهاد مرکزی اعتماد کنید. این اعتماد به نهاد مرکزی و متمرکز بودن برگزاری انتخابات باعت می‌شود که شما دغدغه و نگرانی این را داشته باشید که آیا آرای شما شمارش می‌شود، آیا در آرای شما تغییری داده می‌شود یا از این دست نگرانی‌هایی‌هایی که ناشی از اعتماد به یک نهاد مرکزی است.
راهکاری که در این ارتباط به ذهن ما رسیده، انتقال فضای برگزاری انتخابات روی دفتر کل توزیع شده است. دفتر کل توزیع شده این امکان را در اختیار تمام اقشار جامعه قرار می‌دهد که اطلاعات خود را در جاهای مختلف ذخیره و پردازش کنند و دیگر نگرانی‌هایی را که در انتخابات‌های متمرکز بود نداشته باشند. شبکه ققنوس اولین و بزرگترین شبکه مبتنی بر دفتر کل توزیع شده ایران است که در حال حاضر ۱۱ میزبان دارد . این ۱۱ میزبان از شرکت‌های خدمات فنّاوری بزرگترین بانک‌ها و مجموعه‌های خدماتی کشور از جمله بانک‌های ملی، ملت، پارسیان، پاسارگاد، تجارت، آینده، مجموعه توسن، مجموعه سنحاب از بیمه ایران، صندوق کارآفرینی امید، صندوق کیان دیجیتال و شرکت ارتباط فردا تشکیل شده‌اند. در نتیجه آرایی که افراد در این پلتفرم ثبت می‌کنند در سرورهای این ۱۱ میزبان قرار می‌گیرد.
این مسئله باعث شکل‌گیری ایده اولیه شد و بر اساس آن پلفترم آرامش شکل گرفت و در گام نخست، انتخابات سازمان نظام صنفی رایانه‌ای کشور در سطح ۱۷ استان به استثای استان تهران و البرز برگزار شد که این استثنا نیز به دلیل اصل تضاد منافع بود، زیرا چند تن از اعضای هیات مدیره شرکت ما در انتخابات کاندیدا بودند و این انتخابات نخستین انتخاباتی بود که روی دفتر کل توزیع شده در ایران انجام شد. نکته قابل توجه این است که از انتخابات بلاکچینی سازمان نظام صنفی استقبال بسیار خوبی به عمل آمد و پس از آن به شکل بازاریابی شفاهی و فرد به فرد، افرادی که در این انتخابات شرکت می‌کردند ما را به دوستان دیگر خود معرفی می‌کردند .
به این ترتیب انتخابات دیگری روی این پلتفرم برگزار شدند، تا اینکه در سال جاری، در مجموعه وزارت راه و شهرسازی از میان نزدیک به ۱۲ شرکتی که کار انتخابات را به‌صورت جدی و گسترده انجام می‌دهند، شرکت ققنوس و سامانه آرامش توانست به‌عنوان سامانه حائز شرایط لازم انتخاب شود و ما توانستیم انتخابات نظام مهندسی ۲۹ استان را بر بستر این سامانه برگزار کنیم. نزدیک به ۶۰۰هزار نفر واجد شرایط رأی دهی در این انتخابات حضور داشتند و از نکات مثبت این شکل از انتخابات این بود که نسبت به دوره گذشته که به صورت حضوری برگزار شده و تعداد واجدین شرایط شرکت در انتخابات بیشتر بود در برخی از استان‌ها شاهد افزایش نرخ مشارکت تا نزدیک به ۷ برابر بوده‌ایم وبه این ترتیب میانگین کشوری از حدود ۱۱ درصد سال ۱۳۹۷ به نزدیک ۵۷ درصد رسید که یک موفقیت بزرگ برای ما است.
در حال حاضر نیز به دنبال برگزاری کمپین‌های تبلیغاتی لازم هستیم تا با معرفی هر چه بهتر سامانه آرامش بتوانیم انتخابات‌های بیشتری را در سطح کشور روی این سامانه برگزار کنیم. امیدواریم به زمانی برسیم که بتوانیم بزرگترین انتخابات کشور را بر بستر بلاکچین برگزار کنیم تا هم مسئله نگرانی‌های پیرامون انتخابات مرتفع شود و هم به واسطه سهولتی که انتخابات برخط دارد میزان مشارکت افزایش یابد.
صرف نظر از مشکلات و محدودیت‌هایی که انتخابات‌های فیزیکی و حضوری دارند، مانند صندوق، تعرفه و هزینه‌های چاپ و نگهداری و تأمین امنیت و … برخی از سامانه‌های الکترونیکی نیز برای انتخابات وجود دارند. برای مثال دانشگاه تهران نیز یک سامانه انتخابات دارد، پرسش این است که سامانه آرامش که بر بستر دفتر کل توزیع شده است چه تفاوتی با سامانه‌های مشابه الکترونیکی دارد؟
در سامانه‌هایی که انتخابات به‌صورت الکترونیکی برگزار می‌شود، در واقع همان فضای برگزاری انتخابات فیزیکی را الکترونیکی کرده‌اند؛ یعنی همچنان شما به یک نهاد مرکزی اعتماد می‌کنید. شما وقتی در یک سامانه الکترونیکی رأی خود را ثبت می‌کنید، رأی شما در یک پایگاه داده ثبت می‌شود که همواره با خود نگرانی‌هایی به همراه دارد. نگرانی‌هایی از این دست که آیا رأی ثبت شده در پایگاه داده همان رأی شما است؟ آیا این رأی شمارش می‌شود، چه تضمینی است که در این آرا خدشه و تغییر صورت نپذیرد؟
تمام این نگرانی‌ها در سامانه‌های بر بستر دفتر کل توزیع شده از بین می‌رود، زمانی که شما رأی خود را ثبت می‌کنید به این دلیل که شما هش رأی را دارید و می‌توانید در مرورگرهای مبتنی بر دفتر کل توزیع شده مشاهده کنید که رأی مورد نظر شما ثبت شده است و صرفاً یک صفحه رابط کاربری که ممکن است جعلی باشد و به شما نمایش داده شود نیست. در حالی که در یک سامانه الکترونیکی غیر بلاکچینی ممکن است که شما رأی بدهید و به شما یک صفحه رسید رأی نمایش داده شود، اما این احتمال هم هست که این یک صفحه جعلی باشد که به شما رسید رأی را نمایش می‌دهد؛ اما وقتی شما یک لینک رهگیری داشته باشید که بتوانید در یک مرورگر هش رأی را مشاهده کنید، می‌توانید کاملاً اطمینان کنید که رأی شما ثبت شده است.
موضوع دوم این است که آیا رأی ثبت شده همان رأی شما است یا خیر؟ همانطور که می‌دانید در توابع هش با کوچکترین تغییری کل هش به‌وجود آمده تغییر می‌کند و هش جدیدی تولید می‌شود و چون هش فرد از ابتدای انتخابات تا سال‌ها پس از انتخابات ثابت می‌ماند، هرگاه این هش جستجو شود می توان هش خود را مشاهده کرد و مطمئن شد که تغییری در رأی مورد نظر رخ نداده است. همچنین شایان ذکر است، به جهت حفظ محرمانگی رای و صیانت از آرای رای‌دهندگان و جلوگیری از افشای محتویات رای ایشان، رای به همراه اطلاعات هویتی فرد رای دهنده به صورت کاملا رمز شده در دفترکل توزیع شده شبکه ققنوس ذخیره می‌شود.
از سوی دیگر در بحث شمارش آرا، بازگشایی و شمارش آرا تنها با کلیدهای خصوصی‌ای خواهد بود که در اختیار هیات ناظران قرار می‌گیرد و قابلیت هیچ‌گونه دست‌کاری و تغییر در نتایج انتخابات را نخواهند داشت. اما رمزگشایی و شمارش آرا به وسیله این کلیدها است و بدون این کلیدها حتی شرکت ققنوس هم نمی‌تواند به نتایج انتخابات دسترسی پیدا کند. شمارش آرا با استفاده از یک برنامه کامپیوتری کاملاً آفلاین است که برای ذی‌نفعان و برگزار کنندگان انتخابات این اطمینان را ایجاد می‌کند که در پشت صحنه هیچ اتفاقی نخواهد افتاد. این‌ها تفاوت‌هایی هستند که یک سامانه مبتنی بر دفتر کل توزیع شده می‌تواند با دیگر سامانه‌های الکترونیکی برگزاری انتخابات داشته باشد.
پیشتر درباره انتخابات نظام مهندسی برایمان گفتید، حال به فرض که ما قصد برگزاری انتخاباتی در سطح ملی را داشته باشیم مانند انتخابات مجلس شورای اسلامی یا انتخابات ریاست جمهوری، نخست اینکه چه چالش‌هایی برای برگزاری انتخابات‌های اصطلاحاً سیاسی و توسعه این انتخابات‌ها بر بستر بلاکچین وجود دارد، دوم اینکه اگر بخواهیم که انتخابات‌های ملی و سیاسی را بر بستر بلاکچین بیاوریم به چه زیرساخت‌هایی نیاز داریم؟
اینکه ما بخواهیم یک انتخابات به آن وسعت و اندازه را به‌صورت تمام الکترونیکی برگزار کنیم، به نظر من در حال حاضر ظرفیت آن در کشور وجود دارد؛ ولی باید از سوی برگزار کنندگان این انتخابات‌ها استقبال لازم وجود داشته باشد، تا ما تلاش خود را انجام دهیم که این انتخابات‌ها بر بستر بلاکچین انجام شود. از منظر چالش‌هایی که وجود دارد مهمترین آن بحث آموزش و فرهنگ‌سازی است که باید به رأی دهندگان ارائه شود، زیرا همانطور که می‌دانید یک تغییر باید از مراجعه به صندوق رأی و شرکت در انتخابات به‌صورت حضوری، به شرکت در انتخابات به‌صورت برخط و با استفاده از صفحه موبایل یا کامپیوتر صورت بگیرد.
این تغییر شکل نیاز به یکسری آموزش‌ها دارد. البته باید گفت که شرکت در انتخابات با استفاده از این سیستم بسیار آسان است؛ ولی در مجموع این مسئله یک چالش بزرگ است زیرا طیف گسترده‌ای از افراد در این نوع انتخابات شرکت می‌کنند؛ از فرد ۱۸ ساله‌ای که به‌عنوان رأی اولی شناخته می‌شود تا فردی که ممکن است بالای ۱۰۰ سال سن داشته باشد و شاید حتی دسترسی به گوشی همراه، کامپیوتر و موارد این چنینی یا حتی اینترنت را نداشته باشد. این بزرگترین چالشی است که به نظر من در بحث برگزاری انتخابات تمام الکترونیکی در حال حاضر در کشور ما می‌تواند وجود داشته باشد.
درباره مسائل حقوقی و قانونی نیز ما با چه چالش‌هایی مواجهیم؟
در پاسخ به این پرسش باید گفت که دنیاگیری کووید۱۹ باعث شد تا نگاه‌ها به برگزاری انتخابات به صورت برخط با استقبالی فراوان همراه باشد، شاید اگر در گذشته سخن از برگزاری انتخابات بر بستر بلاکچین و به‌صورت برخط گفته می‌شد، همواره با یک نگرانی‌ای همراه بود و حساسیت‌های عجیب و غریبی با خود به همراه داشت، اما اکنون در همین انتخابات نظام مهندسی که برگزار شد یک هفته پیش از آن یک سازمان دیگر در همان سطح قصد داشت تا انتخابات خود را به‌صورت بلاکچینی برگزار کند، اما در هفته آخر منصرف شده و به‌صورت حضوری انتخابات را برگزار کردند، به هر روی دنیاگیری کرونا باعث شد این جسارت در برگزار کنندگان انتخابات به‌وجود بیاید که انتخابات را بر بستر بلاکچین برگزار کنند. و خوشبختانه نتیجه بسیار مثبتی را داشته است.
ما تا همین اکنون انتخابات‌هایی در مجموعه‌های زیر نظر وزارت کشور نیز برگزار کرده‌ایم، همانطور که می‌دانید وزارت کشور خود متولی برگزاری تمام انتخابات‌های سیاسی کشور است و ما انتخابات احزاب را که زیر مجموعه وزارت کشور را برگزار کرده‌ایم، همچنین انتخابات برخی از کانون‌های زیر مجموعه فرمانداری‌ها و استانداری‌ها را نیز برگزار کرده‌ایم. حتی درباره انتخابات‌های شرکت‌ها و مراکزی که باید در دفتر ثبت، صورتجلسه می‌شد نیز با همان صورتجلسه برگزاری انتخابات در دفتر ثبت نیز ثبت می‌شد. خوشبختانه از منظر قانونی در پاندمی کرونا خیلی اتفاقات مثبتی افتاد، البته همچنان جای کار وجود دارد و می‌تواند گسترده‌تر شود. در مجموعه سازمان بورس نیز خیلی از شرکت‌های بورسی انتخابات مجامع عمومی‌شان به‌صورت الکترونیکی برگزار می‌شود. پس از منظر حقوقی در حال حاضر آمادگی و شرایط لازم فراهم است، شاید بزرگترین چالش بحث آموزش و فرهنگ سازی این موضوع در جامعه است و دیگر پایگاه داده اطلاعات افراد است که باید یک پایگاه داده جامع و مانع باشد که در آن کد‌ملی افراد صحیح باشد و به ازای هر کد ملی یک شماره موبایل ثبت شده باشد، که امکان احراز هویت وجود داشته باشد تا افراد بتوانند در انتخابات شرکت کنند.
آیا نیازی به تغییر پارادایمی نگاه اعضای شورای نگهبان و ستاد انتخابات کشور به مسئله انتخابات وجود دارد؟
همانطور که گفته شد، من فضای بسیار مثبتی در این یکسال اخیر دیدم.
حتی در مجموعه شورای نگهبان؟
حال ما انتخاباتی در آن وسعت که با شورای نگهبان در ارتباط باشیم نداشته‌ایم؛ ولی با وزارت کشور که برگزار کننده اصلی انتخابات در سطح کشور است ما همکاری داشته‌ایم و ارزیابی مثبتی از فضا به دست آمده است و فضای وزارت کشور همسو با این موضوع است، صرفاً در مسئله زیرساخت ما باید زیرساخت‌های لازم را آماده کنیم که شرکت‌هایی مانند ققنوس در حال آماده‌سازی این کار هستند، در بحث نظارت نیز این امکان برای مجموعه وزارت کشور و شورای محترم نگهبان وجود دارد که بتوانند در شبکه ققنوس قرار بگیرند و به‌صورت لحظه‌ای هر اطلاعاتی که در سرورهای شبکه ققنوس ذخیره می‌شود در سرورهای این نهادها نیز ذخیره شده و نگرانی این نهادها نیز از بین برود، در نتیجه صرفاً بحث آماده‌سازی دستورالعمل‌ها است.
به هر روی برگزاری انتخابات قرار است از شکل حضوری به شکل تمام الکترونیکی تغییر کند در نتیجه شاید لازم باشد تا یکسری دستورالعمل‌ها تغییر کند، برای مثال پیشتر اجبار این بود که زمان رأی گیری ۸ ساعت باشد تا همه بتواند به شعب اخذ رأی مراجعه کنند، اما اکنون شاید دیگر نیازی به این مقدار زمان نباشد، ما خود انتخاباتی داشته‌ایم که در قریب به ۴ ساعت همه افراد در انتخابات شرکت کرده بودند. به همین روی یکسری دستورالعمل‌ها مبنی چگونگی برگزاری انتخابات و کارکرد هیئت نظارت نیاز به به‌روز رسانی دارند.
اگر توضیح تکمیلی در این باره دارید بفرمایید؟
در پایان باید این اطمینان خاطر را به تمام مردم داد که برگزاری انتخابات روی پلتفرم‌های مبتنی بر دفتر کل توزیع شده هم مرتفع کننده تمام نگرانی‌هاست و هم اطمینان خاطری به ایشان خواهد داد که یک انتخابات کاملاً شفاف، غیر قابل تغییر، خدشه ناپذیر خواهند داشت و هم اینکه در کمترین زمان و بدون اتلاف وقت می‌توانند در انتخابات شرکت کنند و امید است که مجموعه ققنوس و پلتفرم آرامش بتواند تا پایان سال ۱۴۰۰ دست کم بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ انتخابات دیگر را به‌صورت تمام الکترونیکی و بر بستر دفتر کل توزیع شده ققنوس برگزار کند.
